طرح‌ها و نقوش قالي‌هاي قاجار

قاليشويي پيروزي

دنياي اقتصاد

در مورد قالي‌هاي دورة قاجار مي‌توان چنين درنظر گرفت كه اندازه‌ها، نقش‌ها و نقشمايه‌هاي بسياري از قالي‌ها اقتباسي از دورة صفوي بوده است. به‌خصوص ترنج مركزي، لچك ترنج، طرح شبكه‌اي كه با نقش اسليمي و شاه عباسي در سرتاسر اين دوران بافته مي‌شده است. در واقع طرح‌هاي مربوط به فرش‌هاي ظريف، كه در اواخر قرن ۱۹م و اوايل قرن ۲۰ م بافته شده، يادآور دوران كلاسيك است.

طرح‌ها و نقوش قالي‌هاي قاجار

اين بافته‌ها معمولا به شيوة خاص سفارش داده مي‌شدند و شايد نشان‌دهندة بقاياي توليد كارگاهي محلي در دورة قبل از قاجار هستند. در مقابل آنها فرش‌هايي با طرح كلاسيك روز وجود دارند كه استادانه از بافته‌‌‌هاي قديمي‌تر يا از تصاوير كتاب‌‌‌هاي فرش و كاتالوگ‌هاي فروش و موزه‌ها الگوبرداري شده‌اند تا بتوان آنها را به عنوان فرش عتيقه قلمداد و تقاضاي خاصي را در بازار برآورد كرد.

قابل‌توجه است كه اين فرش‌ها اغلب با مواد شيميايي شسته مي‌شدند يا به روش‌هاي ديگر بر روي آنها كار مي‌شد تا فرش كهنه به نظر برسد. در طرح و نقش قالي‌هاي قاجار عمدتا شيوه‌ها و سنت‌هاي دورة صفوي به كار برده شده و توجه خاصي به آنها مي‌شد. با وجود اين، برخي تفاوت‌ها و تغييرات به وجود آمده در زمينة طرح‌ها و نقوش قالي‌هاي قاجار از پيكرة نقوش سنتي شناخته شده دور نيست. در بخشي از تغييرات كه عمدتا در نقوش قالي‌ها تحت‌تاثير فرهنگ و هنر غربي شكل گرفته است به نظر مي‌آيد طراحان كمال سعي خود را براي بومي‌سازي و سازگارمند‌سازي نقوش جديد با سنت‌هاي قالي‌هاي ايراني به كار گرفته‌اند. طرح قالي‌هاي قاجاري نيز عمدتا با تابعيت از سنت‌هاي دورة صفوي و با تناسبات بسيار نزديك به آنها شناخت مي‌شوند. عمده طرح‌هاي به كار رفته در قالي‌هاي اين دوره را مي‌توان چنين معرفي كرد: لچك ترنج، واگيره‌اي، افشان، باغي، قابي يا بندي، محرمات، محرابي، خشتي، تلفيقي و تصويري. قابل‌توجه است كه طرح محرمات با وجود آنكه در نگاره‌هاي دورة صفوي به كرات روي پارچه‌ها يا جل اسب‌ها ديده مي‌شود، هيچ‌گاه به عنوان طرح قالي ترسيم نشده است. طرح محرمات به‌رغم چنين ديرينه‌اي در نگارگري‌هاي ايراني صرفا در دورة قاجار براي طرح قالي مورد استقبال قرار گرفته است. همچنين طرح خشتي را نيز بايد از جمله طرح‌هاي ويژة قاجار برشمرد. در واقع پيش از دورة قاجار، قالي با طرح خشتي مرسوم اين دوره شناسايي نشده است. به نظر مي‌آيد اساس طرح خشتي از تقسيم‌بندي‌هاي هندسي طرح باغي دريافت شده باشد. قالي‌هاي تصويري نيز به واسطة تاثير و نفوذ شيوه‌هاي هنري غربي و عكاسي در دورة سلطنت ناصرالدين شاه از موضوعات قالي‌هاي آن دوره محسوب شدند. اين قالي‌ها شامل تصاوير شاهان، بزرگان و مشاهير، موضوعات ادبي، نقوش باستاني، منظره، بزم و... بوده است. تصوير پادشاهان كه از دورة باستان در فرهنگ و جامعة ايراني از اهميت و جايگاه ويژه‌اي برخوردار بوده بر قالي‌هاي دوره قاجار نيز به منظور ابراز قدرت و شكوه و جلال آنان بازنمايي شده است.

در نقاشي‌هاي دورة قاجار در قرن سيزدهم ه.ق نقش‌هاي كوچك تكراري چون هراتي و ميناخاني در مجموعه نقوش قالي بيشتر ديده مي‌شوند؛ حتي نقش بته جقة تكراري كه در منسوجات و فرش دورة قاجار عموميت يافتند. توصيف‌هايي نيز از منازل متمولين و صاحب‌منصبان قاجاري در قرن سيزدهم ه.ق حكايت از استقبال از قالي‌هاي طرح هرات دارد. اگرچه بسيار حيرت‌آور است كه هيچگونه نقشي كه منتسب به قالي‌هاي هرات است در نقاشي‌هاي آن دوره ديده نمي‌شود. نقش گل سرخ را در فرهنگ جوامع غربي مانند نقش نيلوفر در شرق مي‌دانند. شكل پيمانه مانند گل سرخ با مفهوم حيات و زندگي و دربردارندة نمادي از بهشت نيز هست. حتي بيشتر گل‌هاي سرخ به صورت تمثيلي با مفاهيم عدد هفت پيوند دارند و با هفت گلبرگ ترسيم مي‌شوند. فرنگي‌سازي و نقوش گل فرنگ در متن و حواشي قالي‌ها از دورة قاجار پديدار مي‌شود. به نحوي كه نقشماية گل فرنگ به گل گوبلن گفته مي‌شود. همچنين به نگاره‌هايي كه از راه بافته‌هاي اروپا به ايران رسيده است. به گل سرخي كه به جاي تهية طرح انتزاعي از آن، آن را هرچه نزديك‌تر به طبيعت نقش كرده باشند نيز گل فرنگ مي‌گويند. اين توصيف دربردارندة منشأ و منبعي غربي براي گل فرنگ مانند نام آن است. در حالي كه سيروس پرهام اعتقاد دارد اصل اين نقوش برگرفته از گل سرخ محمدي است، كه گل بومي سرزمين ايران است، و حتي نقش آن از دورة صفوي در هنرهاي ايران كاربرد يافته است به نظر بسياري از پژوهشگران، رواج نقش گل‌هاي فرنگي بر قالي‌هاي قاجار تحت‌تاثير فرهنگ طبيعت‌گراي غرب صورت پذيرفته است اما طراحان ايراني آن را به‌گونه‌اي بومي‌سازي كرده‌اند كه در همراهي با نقوش سنتي ايراني وجه هماهنگ متناسبي يافته است، به طوري كه برخي در زمينه منشأ ايراني گل‌هاي فرنگي در قالي‌‌‌هاي ايراني نظراتي ارائه كرده‌اند.

از مقاله‌اي به قلم عليرضا خواجه احمد عطاري، استاديار گروه صنايع دستي، دانشكده صنايع دستي، دانشگاه هنر اصفهان

باغ تالار جاجرود